De inmiddels 46 ‘Proeftuinen’ die Nederland telt, zijn woonwijken waar de komende jaren wordt geëxperimenteerd met verschillende warmteopties (zoals individuele of collectieve warmtepompen, warmtenetten en waterstof) om woningen van het gas te halen. De kennis die daarmee wordt opgedaan, moet bijdragen aan de Klimaatakkoord-doelstelling om tot 2030 anderhalf miljoen (woon)gebouwen te verduurzamen. Volgens onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) kost het aardgasvrij maken van de proefwijken echter meer tijd dan vooraf gedacht, met name omdat de transitie naar aardgasvrij “zeer gedetailleerd maatwerk” vergt.

Grote onderlinge verschillen

Met dat laatste refereert het PBL aan het feit dat er grote verschillen zijn tussen de woningen in de onderzochte wijken, en dat ook de bereidheid – en mogelijkheid – van bewoners om in het transitieproces mee te doen varieert. En ook het transitieproces zelf vraagt veel maatwerk, aldus het PBL: “Zo ontbreken er nog standaardstructuren voor kostenverdeling en is het onduidelijk wie welke risico’s en verantwoordelijkheden draagt. Soms zijn kostbare omwegen nodig: bijvoorbeeld een dubbele infrastructuur, omdat enkele bewoners (nog) niet aangesloten willen worden op een warmtenet.”

Tweede reeks ‘proeftuinen’
Twee jaar geleden kregen 27 gemeenten een rijksbijdrage om als eerste ‘proeftuinen’ te starten met het aardgasvrij maken van woonwijken. November vorig jaar maakte minister Ollongren de namen van nog eens 19 gemeenten bekend die zich hierbij aansluiten. Voor deze ‘tweede ronde’ trekt de rijksoverheid bijna 100 miljoen euro uit.
Lees meer hierover in dit artikel.

Wetgeving zit in de weg

Het genoemde wijkafhankelijke maatwerk maakt het lastig om ervaringen uit de ene transitiewijk mee te nemen naar een andere, wat wel een doelstelling is van het Proeftuinenproject. Er is echter nog een ander groot obstakel bij de energietransitie op wijkniveau: (internationale) wetgeving kan een soepel proces in de weg zitten. Zo noemt het PBL Europese aanbestedingsregels, en het feit dat de Warmtewet 2 nog steeds in ontwikkeling is en daardoor weinig juridisch kader geeft. Een ander structureel probleem dat wordt genoemd is dat in sommige wijken voldoende draagvlak onder bewoners ontbreekt.

Kennis en mankracht

Op basis van het onderzoek concludeert het PBL dat de Rijksoverheid actie moet ondernemen om de genoemde knelpunten weg te nemen. Zo moeten duidelijke keuzes worden gemaakt bij de verdeling van de risico’s en kosten die aan het aardgasvrij maken van een wijk zijn verbonden. Daarnaast moet het Rijk de gemeenten ruimte geven om kennis en mankracht vrij te maken voor het oppakken van de regie bij het transitieproces.

‘Zicht op de aard en omvang van de knelpunten’

Doordat bij de Proeftuinen op kleine schaal is gestart met het aardgasvrij maken van wijken, komen de knelpunten die deze lokale initiatieven ondervinden vroegtijdig aan het licht, aldus Marloes Dignum, die bij het PBL het onderzoek naar de aardgasvrije wijken leidde. “De proeftuinen helpen om zicht te krijgen op de aard en omvang van de knelpunten, zodat deze kunnen worden opgelost, en de transitie kan versnellen. Zicht op de complexiteit is een noodzakelijke eerste stap.”

Bron: PBL

‘Geld zoekt plan’
De huidige 46 Proeftuinwijken zijn een optelsom van twee rondes. In 2018 kregen de eerste 27 wijken subsidie voor het transitietraject, eind vorig jaar werden hier in de ‘tweede ronde’ nog een 19 wijken aan toegevoegd. Met de 150 miljoen euro die in de ‘eerste ronde’ was toegekend zouden volgens plan meer dan 2.000 woningen aardgasvrij moeten worden gemaakt. Eerder constateerde de Algemene Rekenkamer in een kritisch rapport dat van die doelstelling weinig terecht leek te komen: eind 2019 bleken maar een paar woningen in de proeftuingemeenten daadwerkelijk van het gas te zijn gehaald. Daarbij stelde de Rekenkamer ook vragen bij andere doelstellingen die rond het project zijn geuit. Zo zouden proeftuingemeenten door samenwerking met steeds meer partijen een ‘vliegwiel’ moeten vormen dat ervoor zorgt dat woonwijken op steeds grotere schaal aardgasvrij worden. Volgens de Rekenkamer maakt verantwoordelijk minister Ollongren echter niet duidelijk hoe ze dit ziet en tot welke concrete maatregelen dit leidt. Volgens de Rekenkamer lijkt het erop dat bij de start van het Programma Aardgasvrije Wijken sprake was van ‘geld zoekt plan’. Volgens het kabinet moeten gemeenten die deel willen nemen en financiering willen ontvangen, een vergevorderd plan hebben voor het aardgasvrij maken van woningen. De vraag is, zo stelt de Rekenkamer, of die plannen niet ook zouden doorgaan zonder proeftuinbijdrage van de rijksoverheid. De regering neemt de kritische noten in die zin ter harte, dat voor 2022 een evaluatie is toegezegd, al dringt de Rekenkamer aan op een eerdere evaluatie: “Hoe eerder deze plaatsvindt, hoe meer profijt Nederland heeft van het programma om gebouwen in versneld tempo van het aardgas af te krijgen.”